Zachowek to instytucja prawa cywilnego, które budzi wiele pytań wśród osób zainteresowanych kwestiami spadkowymi. Celem tej instytucji prawnej jest ochrona najbliższych krewnych przed niespodziewanym pominięciem
w testamencie (choć problem ten pojawić się może również w przypadku dziedziczenia ustawowego, tj. w sytuacji w której np. spadkodawca nie sporządził testamentu). W tym artykule wyjaśnię, kto ma prawo do zachowku, jak oblicza się jego wysokość oraz jakie są najczęstsze sytuacje konfliktowe związane
z dochodzeniem zachowku.
- Krąg osób uprawnionych do zachowku oraz zobowiązanych z tego tytułu
Prawo do zachowku przysługuje najbliższym członkom rodziny spadkodawcy, którzy zostali pominięci w testamencie lub otrzymali mniejszą część majątku,
niż przysługiwałaby im w razie zastosowania reguł dziedziczenia ustawowego.
Do grona uprawnionych z tytułu zachowku zaliczyć należy małżonka, dzieci oraz wnuki spadkodawcy (przy czym uprawnienie wnuków powstaje w sytuacji kiedy ich rodzic, a dziecko spadkodawcy zmarło przed śmiercią spadkodawcy, ew. jeśli dziecko spadkodawcy zostało uznane za niegodne dziedziczenia lub odrzuciło spadek), jak również rodziców spadkodawcy, jeżeli byliby oni powołani do dziedziczenia na podstawie ustawy (tj. w sytuacji w której spadkodawca nie pozostawiłby swoich dzieci). Należy jednak pamiętać o istnieniu wyjątków,
tj. zachowek nie będzie przysługiwał ww. osobom m.in. jeżeli zostały one uznane za niegodne dziedziczenia, odrzuciły spadek przysługujący im z mocy ustawy, zrzekły się one dziedziczenia, bądź też zostały one wydziedziczone przez spadkodawcę. Zobowiązanymi z tytułu zachowku są zaś w pierwszej kolejności spadkobiercy, następnie zapisobiercy windykacyjni, a na końcu obdarowani i to przeciwko tym osobom należy kierować ew. roszczenie o zachowek.
- Jak obliczyć wysokość należnego zachowku?
Należy wskazać, iż co do zasady wartość zachowku wynosi ½ wartości udziału, który przysługiwałby danej osobie po spadkodawcy, przy czym w odniesieniu do osób małoletnich oraz trwale niezdolnych do pracy zastosowanie znajdzie 2/3 wartości udziału który przysługiwałby takiej osobie. Szczegółową zasadę obliczania zachowku najlepiej przedstawić na przykładzie. Przypuśćmy, iż ojciec będący wdowcem, na mocy testamentu powołał do spadku w skład którego wchodzi wyłącznie nieruchomość o wartości 1.200.000,00 złotych wyłącznie jedno z trojga swoich dzieci. Wówczas to pozostała dwójka rodzeństwa będzie mogła domagać się zachowku od jedynego spadkobiercy. Na przykładzie omówionej wyżej sytuacji, w pierwszej kolejności niezbędnym jest obliczenie udziału spadkowego który przysługiwałby uprawnionemu w razie dziedziczenia ustawowego. W tej sytuacji, każde z dzieci spadkodawcy nabyłoby udział w spadku po ojcu o wartości 1/3. Następnie należy ustalić, jaka wartość tego udziału przysługuje uprawnionemu
w ramach zachowku (rozróżnienie jest istotne, gdyż jak wspomniałem wyżej, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, w innych wypadkach połowa wartości tego udziału). W dalszej kolejności należy obliczyć substrat zachowku, tj. sumę wartości spadku, bez uwzględnienia zawartych w testamencie zapisów zwykłych i poleceń, ale z doliczeniem do wartości spadku wartości dokonanych darowizn (za wyjątkiem darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, jak i dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od śmierci spadkodawcy, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku). W przedstawionej wyżej sytuacji, substrat zachowku wynosić będzie 1.200.000,00 złotych i dla dokładnego wyliczenia zachowku należnego każdemu z pominiętych dzieci spadkodawcy niezbędnym będzie pomnożenie tej wartości przez ½ (z uwagi na fakt iż nie ma wśród nich niepełnoletnich i niezdolnych do pracy), a następnie przez 1/3 stanowiącą wartość ich udziału spadkowego gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. W ten sposób, każde z dwojga pominiętych dzieci spadkodawcy może domagać się tytułem zachowku kwoty po 200.000,00 złotych.
- Najczęstsze problemy związane z dochodzeniem zachowku,
jak i najczęściej zadawane pytania
Najczęstszym problemem związanym z dochodzeniem zachowku jest to, iż osoba zobowiązana z tytułu zachowku odmawia osobie uprawnionej wypłaty należnej jej kwoty tytułem zachowku. To zaś wymusza na uprawnionym z tytułu zachowku
w razie woli dochodzenia należnej mu kwoty do skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego. Problemem często występującym w sprawach
o zachowek jest również kwestia wydziedziczenia. Jeżeli okaże się, iż osoba żądająca wypłaty zachowku, została przez spadkodawcę wydziedziczona z uwagi na zaistnienie okoliczności o których mowa w art. 1008 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (tj. uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy, dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, uporczywe nie dopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych) to w takiej sytuacji sąd oddali powództwo. Co również istotne, praktyka orzecznicza wskazuje,
iż oddalenie powództwa o zachowek, bądź też miarkowanie jego wysokości, możliwe jest nie tylko w przypadku wyraźnego wydziedziczenia uprawnionego
do zachowku przez spadkodawcę, ale również w sytuacji w której mimo braku wydziedziczenia, uprawniony z tytułu zachowku np. uporczywie nie dopełniał względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych m.in. poprzez brak utrzymywania jakichkolwiek relacji ze spadkodawcą z winy uprawnionego do zachowku.
Jednocześnie w temacie zachowku warto udzielić odpowiedzi na dwa, często pojawiające się pytania:
- Czy rodzeństwo spadkodawcy ma prawo do zachowku?
Nie, roszczenie o zachowek przysługuje wyłącznie zstępnym (dzieci, wnuki itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy w sytuacji gdyby byli powołani
do spadku z ustawy. Niemniej jednak można wskazać, iż jest możliwą sytuacja w której rodzeństwo będzie mogło domagać się zachowku po zmarłym bracie, tudzież siostrze. Prawo do zachowku ma dziedziczny charakter, jest traktowane jak każda inna wierzytelność i tym samym podlega ono dziedziczeniu
na zasadach ogólnych i może być ono dziedziczone (np. po rodzicach spadkodawcy którzy byliby uprawnieni do zachowku dochodzić będzie
go finalnie rodzeństwo spadkodawcy dziedziczące po ww. rodzicach).
- Czy można zrzec się zachowku?
Tak, Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 marca 2017 roku, wydanej w sprawie
o sygn. akt III CZP 110/16 przyjął, że dopuszczalne jest zawieranie umów zrzeczenia się prawa do zachowku. Przyszły spadkodawca może zawrzeć
z osobą uprawnioną do zachowku umowę która powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
